برخی افراد ناآگاه، حسن خلق و رفتار نیکو را با تملّق و چاپلوسی اشتباه می‌گیرند. به همین دلیل، به ناحق، به مدح و ستایش صاحبان زور و زر می‌پردازند و در برابر آنان کرنش می‌کنند و شخصیت و ارزش والای انسانی خود را پایمال می‌سازند.
اینان با کمال وقاحت، نام این رفتار ناشایست را حسن خلق و مدارا می‌گذارند. چنین افرادی وقتی به افراد عادی و تهیدست می‌رسند، گشاده‌رویی و نرمخویی را فراموش می‌کنند و چهره‌ای عبوس و خشن به خود می‌گیرند.
چاپلوسی، نه تنها ارزش نیست، که گناهی بزرگ است و موجب خشم خداوند می‌شود. رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) در اینباره فرمود: « اذا مُدِحَ الفاجِرُ اهْتَزَّ الْعَرْشُ وَغَضِبَ الرَّبُّ » (بحارالانوار، ج 35، ص 89)؛ « هرگاه ستمگری ستایش شود، عرش الهی می‌لرزد و خداوند خشمگین می‌شود ».
باید در برخوردهای اجتماعی، رفتار پسندیده را از چاپلوسی بشناسیم و افراد متخلّفی را که در صددند با چرب زبانی و چاپلوسی، حق و باطل را بر ما مشتبه کنند برانیم و خود را از نیرنگ آنان ایمن سازیم.
از نظر اسلام، حسن خلق، هرگز به معنای تساهل در برابر گناه‌کاران و زشت‌کاران نیست. حسن خلق به این معنا نیست که اگر با منکری روبه‌رو شدیم، سکوت کنیم، لبخند بزنیم یا در برابر رفتار زشت دیگران واکنش منفی نشان ندهیم؛ زیرا برخورد منفی و تند، زمانی ناپسند است که اهانت یا بی‌اعتنایی به دین و ارزش‌های والای آن در میان نباشد. بنابراین، رنجاندن نزدیک‌ترین افراد به انسان نیز اگر به دلیل حفظ ارزش‌های دینی و اخلاقی و پایبندی به آن باشد، نه تنها زشت نیست، که در ردیف مهم‌ترین وظایف شرعی و از مراتب نهی از منکر است. علی ( علیه السلام ) می‌فرماید:
اَمَرنا رَسُولُ اللهِ ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) اَنْ نَلْقَی اَهْلَ الْمَعاصی بِوُجُوهٍ مُکفَهِرَّةٍ.( وسائل الشیعه، ج 11، ص 413)
پیامبر خدا ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) به ما دستور داده است با معصیت‌کاران با چهره‌ای خشن و روی ترش، رو بهرو شویم.
حُسن خلق افزون بر آنکه دارای پاداش اخروی است، آثار دنیوی بسیاری برای انسان به همراه دارد. خوشخلقی، پیوندهای دوستی را محکم و پایدار میکند. پیامبر گرامی اسلام(صلّی‌لله علیه وآله) می‌فرماید: «حُسْنُ الْخُلْقِ یثْبِتُ الْمَوَدَّةَ» (بحارالانوار، ج 71، ص 150)؛ « خُوش‌خویی، دوستی را پایدار میکند ».
گشاده‌رویی همچنین سبب آبادی سرزمین‌ها و طول عمر می‌گردد. امام صادق( علیه السلام ) ، در اینباره می‌فرماید: «اِنّ الْبِرَّ وَحُسْنَ الْخُلْقِ یعْمُرانِ الدِّیارَ وَیزِیدانِ فِی الأَعْمارِ » (همان، ص 395)؛ «نیکوکاری و خوشخلقی، سرزمین‌ها را آباد میکند و بر عمرها می‌افزاید.»
امام علی(علیه السلام) نیز خوشخلقی را سبب وسعت روزی میداند و می‌فرماید: «فی سَعَةِ الاَخْلاقِ کنُوزُ الاَرْزاقِ»(همان، ج 78، ص 53)؛ «گنجینه‌های روزی در نرمخویی و گشاده‌رویی است ».
از سوی دیگر، خوش خلقی، موقعیت اجتماعی انسان را ارتقا می‌دهد و او را محبوب می‌سازد. حضرت علی(علیه السلام) در اینباره می‌فرماید: «کمْ مِنْ وَضیعٍ رَفَعَهُ حُسْنُ خُلْقِهِ»(شرح غررالحکم، ج 4، ص 558)؛ «چه بسیار فرد بی‌مقداری که خوش‌رویی او را برتری بخشیده است».
حُسن خلق، مشکلات و ناهمواری‌های زندگی را برای آدمی هموار می‌گرداند. امام علی(علیه‌السلام) در کلامی دیگر می‌فرماید: «مَنْ حَسُنَ خُلْقُهُ سَهُلَتْ لَهُ طُرُقُهُ»(همان)؛ «هر کس خلقش نیکو شد، راه‌های زندگی برایش هموار می‌گردد ».
روزی، علی( علیه السلام ) از سوی پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) مأمور شد تا با سه نفر که برای کشتن ایشان هم پیمان شده بودند، پیکار کند. آن حضرت، یکی از آن سه نفر را کشت و دو نفر دیگر را اسیر کرد و خدمت پیامبر خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلّم ) آورد. پیامبر، اسلام را بر آن دو عرضه کرد و چون نپذیرفتند، فرمان اعدام آنان را به جرم توطئه صادر کرد. در این هنگام، جبرئیل بر رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) نازل شد و عرض کرد: خدای متعال می‌فرماید: یکی از این دو نفر را که مردی خوش خلق و سخاوتمند است، عفو کن. آنگاه پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) از قتل او صرف نظر کرد. وقتی آن فرد دانست که به سبب داشتن این دو صفت نیکو، مورد عفو الهی قرار گرفته است، شهادتین گفت و اسلام آورد. رسول الله (صلّی الله علیه وآله وسلّم) درباره وی فرمود: «او از کسانی است که خوش خویی و سخاوتش، او را به سمت بهشت کشانید».(بحارالانوار، ج 71، ص 390)
گشاده‌رویی نه تنها آثار دنیوی، که فواید اخروی فراوانی به دنبال دارد. از آن جمله، می‌توان گفت: گشاده‌رویی موجب رسیدن به مراتب عالی معنوی می‌گردد. پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) می‌فرماید:
اِنَّ الْعَبْدَ لَیبْلُغُ بِحُسْنِ خُلْقِهِ عَظیمَ دَرجاتِ الآخِرَةِ وَ أَشْرَفَ الْمَنازِلِ وَ اِنَّهُ ضَعیفُ الْعِبادَةِ. (محجة البیضاء، فیض کاشانی، ج 5، ص 93)
بنده در سایه خوش اخلاقی، به مراتب بزرگ و مقام‌های والایی در آخرت می‌رسد؛ اگر چه عبادتش ضعیف است.
همچنین حسن خلق، حساب قیامت را آسان می‌سازد. حضرت علی(علیه السلام) بدین‌گونه بر این امر صحه می‌گذارد: «حَسِّنْ خُلْقَک یخَفِّفِ اللهُ حِسابَک»(بحارالانوار، ج 71، ص 383)؛ «اخلاقت را نیکو کن تا خداوند حسابت را آسان کند ».
آمرزش گناهان از دیگر آثار اخروی گشاده‌رویی است. امام صادق(علیه السلام) در این باره می‌فرماید: «اِنَّ الْخُلْقَ الْحَسَنَ یمِیثُ الْخَطیئَةَ کما تَمِیثُ الشَّمْسُ الْجَلیدَ.»(همان، ص 375)؛ «اخلاق نیکو، لغزش‌ها را ذوب میکند، همان‌گونه که آفتاب یخ را ».
پیامبر رحمت(صلّی الله علیه وآله وسلّم) خُوش‌خلقی را راهی به بهشت میداند:
اَکثَرُ ما تَلِجُ بِهِ اُمَّتی الجَنَّةَ تَقْوَی اللهِ وَ حُسْنُ الخُلْقِ.( بحارالانوار، ج 68، ص 375)
بیشترین امتیازی که امت من به سبب داشتن آن به بهشت می‌روند، تقوای الهی و حسن خلق است.
مزاح نباید برای انسان عادت درآید، به گونه‌ای که همواره دنبال بهانه‌ای برای شوخی با کسی باشد؛ زیرا این صفت، تصویر زننده‌ای از انسان، در ذهن مردم ایجاد میکند؛ به گونه‌ای که مردم، او را دلقک و بذله‌گو تصور می‌کنند و میان شوخی‌ها و موضع‌گیری جدّی او فرقی نمی‌گذارند. امیرم?منان علی(علیه السلام) می‌فرماید: «مَنْ جَعَلَ دَیدَنَهُ الْهَزلَ لَمْ یعْرَفْ جِدُّهُ»(شرح غرر الحکم، ج 5، ص 127)؛ «هر کس شوخی را عادت خود قرار دهد، موضع جدّی او [از شوخی‌هایش باز] شناخته نمی‌شود ».
شوخی بسیار، نور ایمان را از دل می‌برد و خنده زیاد، آدمی را از یاد خدا و آخرت غافل می‌سازد. امام کاظم(علیه السلام) فرمود: «اِیاک وَالْمِزاحَ فَاِنَّهُ یذْهَبُ بِنُورِ ایمانِک»؛ «از شوخی بپرهیز که نور ایمان را از دلت می‌برد. »
کلام آخر اینکه، زیاده‌روی در مزاح، شخصیت آدمی را خدشه‌دار میکند. امام علی(علیه السلام) در هشداری ارزنده می‌فرماید: «آفَةُ الْهَیبَةِ الْمِزاحُ » ؛ «شوخی، آفت هیبت و شخصیت و بزرگی است».
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
منبع : سرمه سعادت ، جوان و باید و نبایدهای اخلاقی/ سید حسین اسحاقی
